MANIERYZM
Termin używany w historii sztuki, wywodzący się z wł. maniera, przyjęty od lat 20. XX w. na określenie zjawisk w sztuce eur. XVI w. Jego zakres pozostaje dyskusyjny, zwł. gdy stosuje się go do wielorakich zjawisk artyst. w Europie poza Włochami. Najmniej zastrzeżeń budzi rozumienie manieryzmu jako nurtu w sztuce wł. ok. 1520–1600, realizującego estet. ideał — maniera najwyższego kunsztu oraz doskonałości formy i techniki dzieł. Sztuka ta ukształtowała się ok. 1520 w Rzymie i wkrótce rozpowszechniła na dworach wł. we Florencji, w Mantui, Parmie, a także we Francji (Fontainebleau), w środk. Europie (Praga, Monachium) i Niderlandach (Haarlem, Utrecht). Teoria sztuki manieryzmu — antyracjonalna, antymaterialist., po części mistyczna — całkowicie odchodziła od renes. wiary w nauk. charakter artyst. poznania i odtwarzania rzeczywistości (F. Zuccari). Sztukę manieryzmu cechuje zerwanie z renes. ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii. Dla malarstwa są znamienne: antynaturalistyczna deformacja postaci (zwykle nieproporcjonalnie wysmukłych), arealny koloryt, oscylacja między b. płytką a b. głęboką przestrzenią. W dziełach malarzy manieryzmu przejawia się dążenie do przesadnej ekspresji i niesamowitości (J. da Pontormo, Rosso Fiorentino, El Greco), wyszukanego wdzięku i elegancji (Parmigianino), wytwornego wyrafinowania (A. Bronzino). W rzeźbie najbardziej charakterystyczne jest stosowanie figura serpentinata — dynamicznie spiętrzonego, spiralnego układu postaci (B. Cellini, G. da Bologna, A. de Vries). Architekturę manieryzmu znamionują: swoboda w operowaniu klas. elementami arch. (których funkcja nie jest jasno określona, a często nawet podwójna), akonstruktywizm, abstrakcyjne schematy formalne, dążenie do tworzenia zaskakujących efektów scenograficznych, wreszcie wyrafinowana powściągliwość bądź rozpasanie ornamentyki. Cechy te najpełniej wyraziły się w budowlach o niewielkiej skali, zwł. willach, gdzie architektura przeplata się z ogrodami (G. da Romano, Palazzo del Te w Mantui, 1525–35; G. da Vignola, G. Vasari, B. Ammanati, Villa di Papa Giulio w Rzymie, 1550–55; P. Ligorio, kasyno Piusa IV na Watykanie, od 1559), oraz w ogrodach, podporządkowujących naturę wymyślnej kompozycji zieleni, elementów architektury, sztucznych grot i grup rzeźb. (ogrody Boboli we Florencji, od 1550). Sztuka manieryzmu w zaalp. Europie powstawała gł. w ośr. dworskich i była tworzona przez Włochów lub przetwarzała wzory wł. (Galeria Franciszka I w Fontainebleau). Terminem manieryzm północny lub niderl. określa się także architekturę pn. Europy, operującą w sposób antyklas. witruwiańską teorią porządków arch., rozbud. i interpretowaną charakterologicznie. Decydującą rolę pełnił tu antyrealist. abstrakc. ornament z elementami groteski (tzw. okuciowy i zawijany), czerpany z wzorników, gł. C. Florisa i J. Vredemana de Vries (C. Floris, ratusz w Antwerpii, 1561–65; A. van Opbergen, Wielka Zbrojownia w Gdańsku, 1600–05).